Veba
Yersinia pestis adındaki bakterinin sebep olduğu veba ya ‘’taun’’ yada ‘’kara ölüm’’de denmiştir. Kara ölüm denmesinin birkaç sebebi vardır. Vücutta damar zedelenmesi sonucu iç kanama yapması sebebiyle deri yüzeylerinde oluşan siyah lekelerdir. Diğer bir sebep ise Avrupa, Asya ve Afrika gibi büyük bir coğrafya üzerinde büyük insan kayıplarına sebep olması ve hastalığın o günlerde (14.yüzyıl) çaresinin olmayışı böyle bir isim koyulmasına sebep olmuştur.
Sadece Avrupa’da 1347-1353 yılları arasında en yakın tahmini yapan kişi olarak Jean Froissert verdiği rakamla Avrupa nüfusunun o günlerde 1/3 ünün kaybedilmesine neden olmuştur. Venedik bölgesinde bu rakam 1347-1348 arasında kayıp 60.000 kişidir. Orta Asya, Hindistan ve Çin için kayıp miktarı 75 milyonu bulmuştur. Veba salgınları sadece yıllara sığdırılacak kadar başlamış ve bitmemiştir. İnsan tarihi boyunca sürekli meydana gelmiştir. Biz sadece birkaç önemli veba salgınını konu edindik.
Hastalığın yayılış rotası Çin ve Orta Asya dan başlayarak adım adım önce Avrupa’nın doğusu (Kırım) sonra da sırası ile orta Avrupa ve batı Avrupa olarak yayılım devam etmiştir. Avrupa ile Asya arasındaki kontaminasyon (hastalığın bulaşması) ilk adımı 1347 li yıllarda Kıpçak ordusunun Ceneviz ticaret merkezi kuşatması ve şehrin içerisine mancınıklar vasıtasıyla vebalı insanları atması ile ilk yayılma Avrupa için gerçekleşmiş oldu.
Zamanın Osmanlı İmparatorluğunu da etkileyen hastalık Hz. Peygamber sünneti olan tecrit (karantina) kuralına uyularak Avrupa da yaşanılan dan daha hafif bir süreç yaşanılmasına olanak sağlamıştır. İlk kez karantina kurallarına uyan insanları gören İstanbul ziyaretçileri bu duruma çok şaşırıp insanları hastalık olan yerden can havli ile neden kaçmadıklarına anlam verememişlerdir. Kendi tabirleri ile çılgınca bulmuşlardır.
Veba Avrupa meydana gelen sosyal değişim ve algılar üzerinde etkili olmuştur. Ölümlerden ve salgınlardan canları tak eden Avrupa insanı veba nın sebebini bulmak ve önlemek için kendince çözümler ararlar. Bunun sonucunda cadılar, Yahudiler o dönemde hastalığı yaymalarından endişe edilerek öldürülmüşlerdir. Çoğu kaynakta cadılar bir yana Yahudilerin su kaynaklarını veba etkeni ile kontamine ederek hastalığı yaydıkları belirtilmiştir.
Veba nın bulaşma yolu yakın tarihte bilinenin aksine fare( sıçan) ‘’Rattus rattus’’ değildir. Ölen farelere dokunan insanların veba kaptığı yanlış bir bilgidir. Veba faktörünü insana bulaştıran Xenopsylla cheopis adlı bir piredir. Hastalık Deri üzerine bırakılmış pire dışkısı veya kusmuğu taşımakla ada İnsanı ısırmasıyla bulaşmaktadır. Farelerden şüphelenilmesinin haklı birde sebebi vardır. X.Cheopis , Pulex irritans pireleri farelerin yaşam sahasında bulunmaktadır.
Veba mikrobu 1894′de Yersin ve Kitasato tarafından bulunmuştur. Bu bakımdan Yersin basili de denir. Kısa ve kalın bir basildir. Kolaylıkla ürer. Karanlık ve nemli yerlerde, yani vücut dışındaki uygun ortamlarda aylarca hatta senelerce yaşar. Pire dışkısında bir ay, cerahat ve balgamda bir iki hafta, ölüde haftalarca canlı kalır. Soğuğa çok dayanıklıdır, donmuş maddelerce çok uzun zaman yaşayabilir.
Veba kendi içerisinde belirtilerine bağlı olarak 3 gruba ayrılmaktadır. Bunlar;
Buponik Veba (Hıyarcıklı Veba) : Pubolar ile karakterize deri altı şişmeleri olan veba cinsi. Avrupa da görülen vebanın türü olduğu düşünülmekte.
Septisemik Veba; Veba sepsisi. Kan da zehirlenme yapan türüdür.
Pnömanik Veba; Akciğerde meydana gelen veba.
Tarihi geçmişine bunca insanın hayatına mal olmasına rağmen artık antibiyotiklerin keşfi ile erken teşhisle En geç bir haftada kontrol altına alınabilmektedir. Veba da en etkili antibiyotik streptomisindir.
Kaynakça;
Stéphane Barry and Norbert Gualde, "The Biggest Epidemics of History" ; http://www.nkfu.com/ ; www.yaklasansaat.com ; http://www.istanbulsaglik.gov.tr ; http://www.ntvmsnbc.com/id/25288660/#storyContinued ; www.istanbul.net.tr ; http://www.sabah.com.tr/Yasam/2011/08/12/korkutan-veba-salgini ;
Muhammed Harun BAYRAM
